Według najnowszych źródeł historycznych Gomulin istniał już w epoce piastowskiej (X – XII w.) jako wieś służebna. W XIV w. okolicę tę posiadał mężny ród Jelitczyków, który zasłynął męstwem na polach pod Płowcami. Wnuk Floriana Szarego Piotr założył tu osadę szlachecką Gomulin w miejscu już istniejącej osady.
W 1550 r. w czasie sejmu w Piotrkowie w Gomulinie w szlacheckim dworze oryginalnej budowy z dwoma bocznymi pawilonami zamieszkała królowa Bona Sforza. Dwór ten mógł zaledwie pomieścić otoczenie królowej, do którego należeli między innymi: Piotr Kmita Sobieński – wojewoda krakowski, biskup krakowski Piotr Gamrat, prymas Mikołaj Dzierzgowski, wojewoda poznański Łukasz Górski. Przy Bonie były również jej trzy córki: Zofi a, Anna i Katarzyna. Z zachowanych dokumentów wynika, że w tym czasie do Gomulina przybył do swej matki król Zygmunt August, który to na prośbę dziedziców gomulińskich nadał osadzie Gomulin herb. Sama zaś Bona dla Gomulina zostawiła niezwykle cenną pamiątkę – relikwię Św. Mikołaja Biskupa, którą to przywiozła z rodzinnego miasta Barii w Italii.
Relikwie Św. Mikołaja Biskupa przechowywano w gomulińskim dworze do 1619 r., kiedy to ówczesny dziedzic Gomulina, podstoli gostyński Michał Mikołaj Tarnowski herbu Jelita i jego żona Katarzyna z Koniecpolskich, przenieśli do Gomulina z Koniecpola nad Pilicą, stojący tam drewniany kościół i postawili go na końcu parku dworskiego obok kilkusetletniego wiązu (drzewo to rosło do 1987 r.). W tym to kościele umieszczono relikwię Św. Mikołaja Biskupa, który to stał się patronem świątyni. Obok kościoła stanęła dzwonnica zbudowana na słup i oszalowana deskami, kryta wysokim słomianym dachem. Parafia założona została w dniu 7.04.1631 r. przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Wężyka. Konsekracji w dniu 29.06.1631 r. dokonał biskup sufragan płocki Stanisław Starczewski – pod tytułem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, Św. Mikołaja Biskupa, Św. Michała Archanioła i Św. Katarzyny. Kościół ten z biegiem czasu uległ zniszczeniu tak, iż w latach 1823 – 1866 był całkowicie zamknięty, a nabożeństwa odprawiane były w zakrystii. W 1870 r. paulin Bazyli Nowicki, pełniący obowiązki proboszcza w Gomulinie, rozpoczął starania o budowę nowej świątyni. Były to jednak czasy zaborów, a w zaborze rosyjskim katolikom nie wolno było budować kościołów. Ksiądz Nowicki udał się wiec do gubernatora w Piotrkowie, oznajmiając, że parafianie z Gomulina pragną wybudować świątynię na cześć cara Mikołaja. Tego gubernator nie mógł odmówić. I tak wkrótce stary kościół rozebrano i przystąpiono do gromadzenia potrzebnych do budowy funduszy i materiałów. W 1871 r. poświecenia fundamentów pod nowy (obecny) kościół dokonał ksiądz Jan Jakubowski – miejscowy dziekan, a w dniu 5.09.1872 r. kamień węgielny poświęcił ks. kanonik Wojciechowski – proboszcz parafi i Pajęczno. Kościół wybudowano według projektu Symforiana Szpadkowskiego, kosztem parafi an zaledwie trzech wsi: Gomulina, Cisowej i Zaborowia oraz z dobrowolnych składek okolicznych włościan i dworów szlacheckich. Budowę ukończono w 1874 r. i w tym też roku kościół został poświęcony przez ks. Dziekana Jakubowskiego. Konsekracji dokonał ks. Tomasz Kulinski – biskup satalański, administrator i wikariusz apostolski Diecezji Kieleckiej. Do nowej świątyni ze starego kościoła przeniesiono m.in. dwa ołtarze z nastawami rokokowymi. Kościół ten stoi do dnia dzisiejszego, jest on murowany, również jednonawowy z prezbiterium zamkniętym półkoliście, z wieżą na południe. Podczas I wojny światowej, w wyniku działań artylerii austro – węgierskiej, kościół został poważnie zniszczony. W 1917 r. poddano go gruntownej odnowie. W czasie trwania I wojny światowej żołnierze austriaccy skradli z kościoła relikwię Św. Mikołaja biskupa. Jednak w 2000 r. staraniem ks. Prałata Mariana Wiewiórowskiego – proboszcza parafii Gomulin, sprowadzono z Barii we Włoszech do gomulińskiego kościoła relikwię Św. Mikołaja Biskupa, patrona parafii.
W 1827 r. Gomulin liczył 28 dymów (zagród), 244 mieszkańców. Do 1863 r. był wsią szlachecką, a od tego roku stał się wsią rządową. W 1866 r. zniesiono gminę Gomulin i przeniesioną ją do Szydłowa.
W 1864 r. za udział w powstaniu władze carskie zesłały dziedzica gomulińskiego Wawrzyńca Wiśniewskiego na Syberię, a jego majątek uległ konfi skacie. W 1879 r. dziedzic za sumę 70000 rubli odkupuje majątek Gomulin. Dobra Gomulin składały się wtedy z dwóch folwarków – Gomulin i Żądło. W 1911 r. majątek ostatecznie rozparcelowano, powstały dwie nowe wsie: Praca (1900 r.) i Gomulin Kolonia (1911 r.). Dwór wraz z parkiem i ogrodami zakupiony został przez włościanina Wojciecha Michalskiego, który przystosował budynki dworskie do swych potrzeb. Po I wojnie światowej w 1918 r. po gomulińskim dworze nie było już śladu.
Osobliwą budowlą Gomulina – Pracy był wiatrak, który do Gomulina przeniesiono w 1887 r. Zbudowany był z drzewa sosnowego, należał do ówczesnego dziedzica Gomulina – Lisieckiego. W 1904 r. został zakupiony przez Szymona Tośka. Wiatrak był czynny do 1954 r., kiedy to komunistyczne władze nakazały go zamknąć. Od tej pory budynek systematycznie niszczał. Ostatnie resztki tej budowli zostały rozebrane w 2000 r. Pozostały jedynie cztery koła młyńskie, na których wyryta jest data 1819 r.
We wrześniu 1939 r. ok. 40 % budynków mieszkalnych Gomulina spłonęło w wyniku działań wojennych. Na cmentarzu w Gomulinie znajduje się zbiorowa mogiła 12 żołnierzy Wojska Polskiego „Armii Prusy”, poległych we wrześniu 1939 r. W czasie trwania II wojny światowej w Gomulinie – w domu Józefa Kwapisz, działała tajna organizacja spadochronowa „Michał” kapitana Mikołaja Arciszewskiego, która za pomocą radiostacji nadawała aliantom informacje o ruchach wojsk niemieckich. Po przypadkowym rozpracowaniu przez hitlerowców tej grupy, kilku mieszkańców Gomulina zostało zesłanych do obozu koncentracyjnego Auschwitz – Birkenau w Oświęcimiu. Działania tej grupy zostały opisane w książce Jerzego Ziółkowskiego pt.: „Grupa Michał nadaje”.
Gomulin jest miejscowością, która gościła znanych z historii Polaków, takich jak: kompozytor Stanisław Moniuszko, Franciszek Karpiński – autor wielu kolęd, w tym „Bóg się rodzi” czy pieśni „Kiedy ranne wstają zorze” i pisarka Maria Dąbrowska. W 1995 r. w OSP Gomulin gościł prezydent RP Lech Wałęsa.
W Gomulinie istnieje również Orkiestra Dęta licząca sobie 30 członków. Orkiestra została założona w początkach XX w. i do tej pory osiąga liczne sukcesy na powiatowych i gminnych przeglądach. Orkiestra czynnie uczestniczy w życiu parafialnym wsi oraz uświetnia wiele uroczystości strażackich na terenie gminy i powiatu.
Do zabytków Gomulina należą: drewniana kaplica pod wezwaniem Św. Rocha z 1766 r., znajdująca się na cmentarzu w Gomulinie (najstarszy budynek na terenie gminy Wola Krzysztoporska); dom mieszkalny (nie zamieszkany, bardzo zniszczony) z przełomu XVIII i XIX w., który znajduje się na terenie gospodarstwa Piotra Magiery, Gomulin nr 32; kościół w Gomulinie pod wezwaniem Św. Mikołaja Biskupa – wybudowany w miejscu starego kościoła; plebania murowana wybudowana w 1888 r. staraniem ks. Aleksandra Ratyńskiego – obecnie siedziba orkiestry Dętej Strażacko – Parafialnej; na cmentarzu grzebalnym parafii Gomulin znajdują się miedzy innymi dwa nagrobki z piaskowca – pierwszy z 1880 r. Bolesława Trzcińskiego, a drugi z 1891 r. Gabrieli Wojciechowskiej.
Artykuł powstał, dzięki uprzejmości pani Danuty Stępień – Dyrektor Szkoły Podstawowej w Gomulinie oraz pana Wojciecha Kamińskiego – mieszkańca Gomulina, którzy udostępnili materiały o historii miejscowości – DZIĘKUJEMY!
Źródło:
„Nasza Gmina” Biuletyn Informacyjny Gminy Wola Krzysztoporska.
Przedruk na podstawie biuletynu informacyjnego gminy Wola Krzysztoporska „Nasza gmina”: www.parafiagomulin.pl
